Fragment książki Stanisława Asiejewa w przekładzie Marcina Gaczkowskiego

Przedmowa

Dym z kominów Sachsenhausen i Auschwitz

osiada na lodach Magadanu i Kołymy.

Arkadij i Gieorgij Wajnerowie

Do dziś brakuje mi pewności, czy odpowiednio dobieram słowa: zbyt szerokie jest spektrum

wydarzeń. Od chrzęstu plastikowej butelki, który podnosił całą piwnicę na nogi, aż po

muzykę klasyczną z radioodbiornika we względnie spokojne dni. Czym wyjaśnić ten

rozziew? Czy kiedy rozbrzmiewała klasyka nikt nie klęczał ze skrzyżowanymi nogami i

workiem na głowie? Nie.

Książka opowiada o tajnym więzieniu w centrum Doniecka zwanym „donieckim

Dachau”. Jednak dla wszystkich, którzy przeżyli to miejsce, Świetlista droga nie będzie

zwykłą opowieścią o więzieniu. Wydarzenia zachodzące w murach Izolacji przekraczają

granice zdrowego rozsądku, nawet tam, gdzie, jak można by sądzić, cokolwiek poza

okrucieństwem byłoby miłą niespodzianką. Choć już od wielu miesięcy przebywam na

wolności, wciąż zadaję sobie pytanie: Czy to się zdarzyło naprawdę? Czy mogło przytrafić

się mnie? Wszyscy ci ludzie, tortury, rażenie prądem, taśma klejąca, chóralne śpiewy

tłumiące wrzaski tych, do których podpięto przewody…

Miał to być suchy reportaż, bez ocen i emocji, relacja z tego, czego byłem świadkiem

– jakbym trafił do tego więzienia nie jako jeniec, lecz dziennikarz. W ciągu dwudziestu

ośmiu miesięcy przebywania w Izolacji napisałem kilka tekstów zgodnych z moim

pierwotnym zamiarem. Musiałem pisać w sposób ostrożny i lakoniczny, nakreśliłem

zaledwie szkielet przyszłej książki, bo wiedziałem, że moje zapiski w każdej chwili mogą

zostać skonfiskowane i przeczytane. Tak też się stało. A jednak po wyjściu na wolność

uświadomiłem sobie, że sucha publicystyka nie wchodzi w rachubę: po wielu miesiącach

nadal rozpierają mnie dawne emocje. Dlatego niektóre rozdziały tej pracy wydadzą się

czytelnikowi chłodne, może nawet cyniczne, inne – przeciwnie – będą krzyczeć.

Kiedy zaczynałem pisać tę książkę, nie podejrzewałem, na jak wiele pytań będę

zmuszony udzielić odpowiedzi. Kiedy skończyłem ją pisać, nie mogłem uwierzyć, że nie

udało mi się znaleźć odpowiedzi na żadne z pytań. Być może odpowiedzią jest sama książka:

żeby ją napisać, musiałem przeżyć. Żeby przeżyć, musiałem wiedzieć, że muszę ją napisać.

W przeraźliwych labiryntach świadomości myśl usiłuje wytyczyć jakikolwiek sens: „to nie

dzieje się przypadkowo”, „nie tak po prostu”… Jednak finalnie pozostaje raptem kilka zdań

układających się w akapit. Kursor miga, myśl zamiera i znów zalegam na najgłębsze dno.

Izolacja uczy, że „najgłębsze dno” nie istnieje: zawsze można upaść niżej. Zawsze znajdzie

się ktoś, kto ma gorzej ode mnie. Ta książka jest również o tym. Gdybym musiał zdefiniować

to więzienie jednym słowem, wybrałbym „nieuchronność”. Wyjaśniam: jeśli położą cię na

stole i szczelnie owiną taśmą, możesz krzyczeć, ile dusza zapragnie – nic to nie zmieni.

Litanie do najbliższej rodziny, wzywanie Pana Boga, twoja płeć i wiek, twój ból,

przerażenie i wrzaski – nie zmienią nic. To więcej niż słowa – to wiara, bez mała religia tych,

którzy przeciągnęli przez stół tortur niejedną setkę ludzi. Właśnie w takich momentach

uzmysławiasz sobie własną kruchość, bezsilność, słabość. Czujesz się trzciną, o której pisał

Pascal. Zbolałe stawy rwą się na zewnątrz, człowiek pokrywa się potem, z góry – dla

lepszego efektu, oblewają go wodą. Nieuchronność. Nie warto krzyczeć czy błagać – nie

odpuszczą, i tak będą cię katować.

A jednak Świetlana droga nie opowiada o torturach. Nie tortury są jej sednem. Koniec

końcem, nawet w Doniecku znajdzie się nie mniej niż dziesięć miejsc oprócz Izolacji, gdzie

nadal praktykowane są tortury. Jak opowiedzieć o najważniejszym? Wyjaśnić bez emocji,

czym jest to więzienie? Być może należy zacząć od końca. Pamiętam, jak w pełni lata 2018

roku zaczęła się pierwsza fala masowych przeniesień z Izolacji do innych więzień.

Siedziałem wówczas w piątej celi, wszyscy już zdążyliśmy nasłuchać się o tym, że z

dwójki czy ósemki zabrali ostatnio kilka osób do centralnego więzienia w Doniecku. W celi

panowała atmosfera porównywalna jedynie z bożonarodzeniową: wielu z nas zebrało już

swój lichy dobytek w oczekiwaniu, kiedy również oni dostąpią tego cudu.

Oto otwierają się drzwi, strażnik wyczytuje cztery nazwiska, a następnie mówi:

„Zbierać się!”. Trudno opisać to poruszenie. Gratulowaliśmy szczęściarzom jadącym do

„centrali”. Wręczaliśmy im pożegnalny czaj i papier toaletowy – wielu z nas miało tylko tyle.

Ściskamy im dłonie, obejmujemy i radujemy się z całego serca, chociaż swoich nazwisk nie

usłyszeliśmy. Gdybym wiedział, że wyjdę stąd do więzienia dopiero po roku!

Ale w tamtej chwili jesteśmy naprawdę szczęśliwi, nie opuszcza nas nadzieja, że

skoro tamtym się udało, pewnego dnia wyjdziemy też my. I oto drzwi otwierają się znowu,

jeden z kolegów nie zdążył jeszcze spakować czaju, którą przed chwilą dostał w prezencie.

Strażnik wrzeszczy, że pojadą bez niego – człowiek się potyka, przebiega przez próg celi, nie

zdążył nawet założyć na głowę swojej torby. Drzwi znów się zamknęły, ale w celi wciąż

panuje zachwyt i euforia. Tylko przybyły przed zaledwie tygodniem świeżak pyta

zdezorientowany:

– Gdzie oni śmigają tacy uchachani?

– Do więzienia – odpowiadamy równie zdezorientowani.

Czy to się mieści w głowie? Dzień wyjazdu stąd wielu ludzi uznało za dzień wyjścia

na wolność. Mówi to o Izolacji więcej niż krzyki i rażenie prądem. Czasami zdawało nam się,

że to jakiś eksperyment. Do takich myśli skłaniała nierealność rzeczywistości obłożonej

dziesięcioma kamerami wideo. Jakby zarządcy tego miejsca szukali punktu krytycznego: „A

co, jeśli docisnąć jeszcze trochę? Komenda: »Daj głos! Pod pryczę« – zaszczeka jak pies czy

nie? Słyszycie? Zaszczekał. Teraz można wyjąć fiuta ze spodni”…

Skrupulatna dokumentacja: w każdej celi, w każdej piwnicy zamontowano kamerę

wideo, terabajty danych, setki godzin materiału dla międzynarodowych trybunałów. O, tak,

eksperyment: chyba nie mogą przez sześć lat kpić ze wszystkich raportów ONZ i bezczelnie

nagrywać swoich przestępstw. Mogą? W takim razie Izolacja jest odpowiedzią na pytanie o

to, czym jest nasz świat. Cały absurd, całe okrucieństwo i niesprawiedliwość skoncentrowały

się tutaj: przy ulicy Świetlistej Drogi 3. Bez kary, bez odwetu, z drwiną nad pokonanymi –

nami. Wiele osób oczekuje z wytęsknieniem przyszłego, wiecznego sąd. Ja w niego nie

wierzę. W co wierzę? W rechot tych ludzi w piwnicy, kiedy przyklejają kogoś taśmą do stołu.

Pytają mnie, czy umiałbym wybaczyć. Cóż, moje uczucia przerastają czystą

nienawiść: są głębsze. Wybaczać można tym, których się nienawidzi, a to miejsce niweczy

wszelkie sensy, również przebaczenie. Tak to widzę. Być może ktoś ma inne zdanie.